99 χρόνια Κρητικής Ανεξαρτησίας

Του Γ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΗ Συγγραφέα , Ιστορικού Ερευνητή

Την 1η Δεκεμβρίου 1913 γίνεται η επίσημη ανακήρυξη της Ενωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Υψώνεται η ελληνική σημαία στο φρούριο Φιρκά των Χανίων με την παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο πόθος της Ενωσης που πληρώνεται με σκληρούς αγώνες και ποτίζεται με ποταμούς αιμάτων, γίνεται επιτέλους πραγματικότητα.
Λαοί που ξεχνούν την Ιστορία τους, όπως πολύ εύστοχα ειπώθηκε είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν. Μέσα στο πνεύμα της φράσης αυτής που κινείται μεταξύ Εθνικής επιταγής και εξορκισμού θα ειπωθούν λίγα λόγια μια που τώρα συμπληρώνονται 90 χρόνια από την επίσημη Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Το νησί μας είναι πολύμορφα σημαδεμένο από τον χρόνο και την Ιστορία. Ρωμαίοι, Σαρακηνοί, Γενουάτες, Βενετοί, Τούρκοι και Γερμανοί στηριζόμενοι στη λογική της υπεροχής τους χρησιμοποιούν τους θαλάσσιους δρόμους και μακριά από φραγμούς και ηθικές αναστολές το καταλαμβάνουν.
Τα πέτρινα χρόνια της προτελευταίας κατοχής καλύπτουν το χρονικό διάστημα 1669-1898 και σηματοδοτούνται από πλήθος επαναστατικών εξεγέρσεων, κινημάτων και αψιμαχιών κατά του Τούρκου δυνάστη. Ο ζυγός βαρύς. Τα μέτρα του κατακτητή σκληρά. Η συμπεριφορά απάνθρωπη. Τα δεινά αβάστακτα. Οι φορολογίες εξαντλητικές.
Από κάποιες ρωγμές που δημιουργούν αυτές οι πιεστικές καταστάσεις εκτινάσσεται ο θυμός και οι ηφαιστειακές εκρήξεις της κρητικής ψυχής. Η περιπετειώδης πορεία του κρητικού λαού στο διάβα του χρόνου γέννησε μέσα του τις τρίδυμες και ομογάλακτες λέξεις: Ελευθερία-Θάνατος-Ενωση.
Χτυπημένες και οι τρεις ομοούσιες αυτές λέξεις στο αμόνι των αγώνων και των θυσιών, έχουν κατασταλάξει ως ειδικό βάρος μέσα στην ψυχή του Κρητικού και έχουν φωλιάσει ως ιερό πάθος μέσα του. Ακολουθούν άλλωστε το δρόμο που έχουν χαράξει οι ένδοξες πατρογονικές καταβολές. Στις πυκνές εξεγέρσεις και το τακτικό ξεσήκωμα δεν στάθηκε εμπόδιο η υπεροχή του κατακτητή, οι υπερπολλαπλάσιες δυνάμεις του και ο μέχρι οδόντων εξοπλισμός του. Αλλά οι εξεγέρσεις αυτές δεν ήταν πράξεις παραλογισμού, έπαρσης ή αλαζονείας. Η μια επανάσταση διαδέχεται την άλλη. Ο αγώνας για τη λευτεριά μακρύς και σκληρός. Και εδώ ταιριάζει ο στίχος του ποιητή για τον Κρητικό που παλεύει και αγωνίζεται "και πα στην πέτρα της σιωπής τα νύχια του ακονίζει, μονάχος κι αβοήθητος της λευτεριάς ταμένος".

Αλλά ας παρακολουθήσουμε τώρα την ροή των γεγονότων που σημειώθηκαν στο πριν από την Ενωση χρονικό διάστημα. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια της Τουρκοκρατίας αρχίζει η οργανωμένη αντίσταση κατά του κατακτητή, πότε με την βοήθεια των Βενετών στα Χανιά το 1692 και πότε με την ενθάρρυνση των Ρώσων, στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770. Και οι δύο όμως εξεγέρσεις καταλήγουν σε αποτυχία, με μεγαλύτερες καταπιεστικές συνέπειες για τους υπόδουλους. Αξίζει να σημειωθεί εδώ η χαρακτηριστική αγριότητα των γενιτσάρων, αυτοκρατορικών και ντόπιων, που είναι μοναδική ίσως στον ελληνικό χώρο.

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 εξαπλώνεται αμέσως και στην Κρήτη, παρά την στρατιωτική υπεροχή του τουρκικού στοιχείου, την παντελή έλλειψη όπλων και εφοδίων και την άγρυπνη επιτήρηση των τουρκικών Αρχών. Οι αγώνες της Κρήτης που κινούνται στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο με το ξεσήκωμα της άλλης Ελλάδας διαρκούν 10 σχεδόν χρόνια και περνούν από φάσεις επιτυχίας αλλά και οδυνηρών συνεπειών. Οι επαναστατικές εξεγέρσεις αρχίζουν από τα Σφακιά. Στις 7 Απριλίου 1821 πραγματοποιείται επαναστατική συνέλευση στη θέση "Γλυκά Νερά". Λίγο αργότερα στις 15 Απριλίου επαναλαμβάνεται η Συνέλευση στην Παναγιά τη Θυμιανή που γίνεται η Αγία Λαύρα της Κρήτης. Στη Συνέλευση παίρνουν μέρος 1.500 επαναστάτες από όλη την Κρήτη και στις αρχές Ιουνίου αρχίζει επίσημα πια ο Κρητικός Αγώνας. Η πρώτη φάση των αγώνων διαρκεί μέχρι το 1824 όταν οι Τούρκοι καλούν σε βοήθεια μεγάλες αιγυπτιακές δυνάμεις που κατορθώνουν, σε φονικές μάχες, να καταπνίξουν τα επαναστατικά κινήματα χαράσσοντας παράλληλα με την φιλοπόλεμη τακτική τους φιλόδοξους μελλοντικούς στόχους. Η δεύτερη φάση αναζωπύρωσης της επανάστασης αρχίζει από τη Γραμβούσα το 1825. Απλώνεται σ' όλο το νησί και διατηρείται με επιτυχία ως το 1830. Τότε υπογράφεται στο Λονδίνο το "Πρωτόκολλο" με το οποίο παρέχεται στην Ελλάδα η ανεξαρτησία της. Εξω όμως από τα όρια της μένει το πολύπαθο νησί, που εξακολουθεί να βρίσκεται στην απόλυτη δικαιοδοσία του Σουλτάνου. Παίρνει έτσι τέλος ένας αγώνας δέκα χρόνων, που σημαδεύεται από αιματηρές θυσίες, χωρίς να δικαιώνει τους πόθους του κρητικού λαού. Με το ίδιο πρωτόκολλο και σε αντάλλαγμα των υπηρεσιών που προσφέρει ο αντιβασιλέας της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλής στο Σουλτάνο, του παραχωρείται η Κρήτη στην τιμή των 21 εκατομμυρίων γροσίων.
Αρχίζει πάλι μια νέα περίοδος "εστιλβωμένης δουλείας" όπως χαρακτηριστικά την αποκαλεί ο Β. Ψιλάκης η οποία διαρκεί ως το 1840.
Το 1840 οι Μ. Δυνάμεις, με την συνθήκη του Λονδίνου, επαναφέρουν και πάλι την Κρήτη στην σουλτανική κυριαρχία. Νέοι αγώνες ξεκινούν και νέες ελπίδες εναποθέτονται στο Ελληνικό κράτος και τις Μ. Δυνάμεις για βοήθεια. Οι αγώνες αυτοί πραγματοποιούνται, άλλοτε με την χρήση όπλων και άλλοτε με τη διπλωματική οδό.
Το 1841 κηρύσσεται νέα επανάσταση. Στις Ανατολικές επαρχίες της Κρήτης αρχηγός είναι ο Λασιθιώτης οπλαρχηγός Γ. Βασιλογιώργης και στις Δυτικές οι αδελφοί Χαιρέτη. Η επανάσταση όμως είχε άδοξο τέλος. Με την συνθήκη των Παρισίων του 1856 εκδίδεται το Χάττι Χουμαγιούν, με τον οποίο παραχωροόυνται σημαντικά προνόμια στους χριστιανούς υπηκόους. Οι παραβιάσεις των διατάξεων τους όμως στα επόμενα ως το 1898 χρόνια αποτελούν και τη βασική αιτία των πολλών εξεγέρσεων που σημειώνονται.
Με το κίνημα του Μαυρογένη το 1858 παραχωρούνται με ειδικό φιρμάνι, στους Κρητικούς διάφορα φορολογικά, θρησκευτικά, διοικητικά και δικαστικά προνόμια που μαλακώνουν ως ένα βαθμό τις συνθήκες της σκλαβιάς. Η μεγάλη Κρητική επανάσταση 1866-69 αποτελεί την κορυφαία έκφραση της επιθυμίας του κρητικού λαού για Ενωση και του πόθου του να ζήσει ελεύθερος. Δύο αφορμές πυροδοτούν τη νέα έκρηξη. Η επιβολή νέων φόρων και το λεγόμενο μοναστηριακό ζήτημα. Η επανάσταση διαρκεί τρία χρόνια και δίνει θαυμάσια δείγματα ηρωισμού και αυτοθυσίας. Απασχολεί ακόμα σοβαρά την ευρωπαϊκή διπλωματία, ως σημαντικό τμήμα του όλου ανατολικού ζητήματος. Αποκορύφωμα της νέας επανάστασης είναι το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου το Νοέμβριο του 1866, η γιγαντομαχία του Λασιθίου το Μάη του 1867, καθώς και οι φονικές μάχες που σημειώνονται σε πολλά χωριά των Χανίων, του Ρεθύμνου και του Ηρακλείου. Το Αρκάδι σήμανε στο ρολόι της Ιστορίας. Στάθηκε ένα ιστορικό ορόσημο που εκπέμπει μηνύματα και καθρεπτίζεται η δύναμη και η αποφασιστικότητα της κρητικής ψυχής.
Με τις αλλεπάλληλες αυτές εκρήξεις της κρητικής ψυχής δέχεται ένα ηχηρό ράπισμα ο Τούρκος δυνάστης, επηρεάζεται η ευρωπαϊκή διπλωματία και ανοίγει το μονοπάτι για περιορισμένες και αργότερα ευρύτερες παραχωρήσεις στο λαό του αιματοκυλισμένου νησιού της Κρήτης. Το μονοπάτι αυτό αποτελεί ο "Οργανικός Νόμος" που ισχύει από το 1868. Σύμφωνα με το Νόμο αυτό, η Κρήτη ονομάζεται Γενική Διοίκηση, με διοικητή που ορίζεται από το Σουλτάνο και πλαισιώνεται από ένα Μωαμεθανό και ένα χριστιανό σύμβουλο. Το νησί διαιρείται σε πέντε διοικήσεις και είκοσι επαρχίες, με ίση αντιπροσώπευση και των δύο στοιχείων.
Ιδρύονται μικτά δικαστήρια και αναγνωρίζεται η ισότητα των δύο γλωσσών. Με τον Οργανικό αυτό Νόμο διοικείται η Κρήτη ως το 1877. Με διάφορα όμως προσχήματα παραβιάζονται οι κατοχυρωμένες με το νόμο αυτό παραχωρήσεις των Τούρκων. Η έκρηξη του νέου Ρωσοτουρκικού πολέμου συμπίπτει με νέα επανάσταση στην Κρήτη.
Σύντομα ολόκληρο το νησί βρίσκεται κάτω από τον έλεγχο των επαναστατών εκτός από τα γνωστά φρούρια της Κρήτης στα οποία καταφεύγουν οι Τούρκοι.
Αποτέλεσμα των αγώνων είναι η υπογραφή της Σύμβασης της Χαλέπας τον Οκτώβριο του 1878, που αποτελεί το Νέο Οργανισμό της Κρήτης.
Ομως τα νέα αυτά προνόμια της Σύμβασης της Χαλέπας καταπατούνται ύστερα από την αποτυχημένη επανάσταση του 1889, που είχε και πάλι αίτημα την Ενωση με την Ελλάδα. Η Τουρκία με διάφορα προσχήματα ανακαλεί την Σύμβαση της Χαλέπας, επαναφέρει το παλιό καθεστώς, θεσπίζει καινούργιους περιορισμούς και επιβάλλει νέες βαρύτατες φορολογίες. Με την "τυχερή" επανάσταση του 1895 και με αφορμή τις βιαιότητες του τουρκικού στοιχείου αναγκάζονται οι Μ. Δυνάμεις να επέμβουν. Πιέζουν έτσι την Πύλη και παραχωρεί στους Χριστιανούς πληρεξουσίους το Νέο Οργανισμό της Κρήτης. Με τον Οργανισμό αυτό εξασφαλίζουν το διορισμό Χριστιανού διοικητή, την οργάνωση κρητικής χωροφυλακής με Ευρωπαίους αξιωματικούς και την οικονομική και διοικητική αυτοτέλεια. Οι θέσεις των Χριστιανών υπαλλήλων είναι διπλάσιες από τις θέσεις των Οθωμανών. Πρόεδρος της επαναστατικής επιτροπής είναι ο Σφακιανός πολιτευτής Μανούσος Κούνδουρος. Οι άγριες σφαγές των Χριστιανών στα Χανιά το 1897 από τον τουρκικό όχλο και η απόφαση των Μ. Δυνάμεων να προβούν στη διεθνή κατοχή του νησιού, προκαλούν την επίσημη επέμβαση της ελληνικής κυβέρνησης, που στέλνει τον συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο με εκστρατευτικό σώμα 1.500 ανδρών. Σκοπός του είναι να καταλάβει την Κρήτη και να κηρύξει την Ενωση με την Ελλάδα. Αποβιβάζεται με επιτυχία στο Κολυμπάρι. Η νέα αυτή επανάσταση απλώνεται γρήγορα και σκληρές μάχες διεξάγονται σ' ολόκληρη την Κρήτη με κέντρα την Αγυιά, τα Λιβάδια, τις Βουκολιές, τις Αρχάνες κ.α. Οι ξένες δυνάμεις ειδοποιούν το Βάσσο πως έχουν καταλάβει τις μεγάλες πόλεις και, αν προχωρήσει προς αυτές, θα τις βρει αντιμέτωπες. Προτείνουν παράλληλα ως λύση την αυτονομία, που όμως απορρίπτεται κατηγορηματικά. Με την έκρηξη του άτυχου ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, η Ελλάδα αναγκάζεται να ανακαλέσει τις δυνάμεις της από την Κρήτη. Οι επικεφαλής της Κρητικής Επανάστασης δέχονται τη λύση της αυτονομίας υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου, που προηγουμένως είχαν απορρίψει, αφού το όνειρο της Ενωσης αρχίζει να απομακρύνεται. Ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας των Κρητικών Επαναστάσεων είναι η επανάσταση των ετών 1895-1898. Η μεταπολιτευτική επιτροπή, που οργανώνει και διεξάγει την επανάσταση αυτή στέκεται πιο τυχερή από τις προηγούμενες, γιατί κατορθώνει και απελευθερώνει την Κρήτη από τον τουρκικό ζυγό.

Ετσι με σκληρούς αγώνες και αιματηρές θυσίες και με την ενεργοποίηση επιτέλους των Μ. Δυνάμεων ανοίγει ο δρόμος της αυτονομίας και της Ενωσης. Οι πρεσβευτές της Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας και Ιταλίας ζητούν από το βασιλιά Γεώργιο της Ελλάδας να εγκρίνει το διορισμό του πρίγκιπα Γεωργίου ως Υπατου Αρμοστή των Μ. Δυνάμεων υπό ορισμένες προϋποθέσεις.
Στις 9 Δεκεμβρίου 1898 και παρά τη διαμαρτυρία της Πύλης, φτάνει στα Χανιά ως πρώτος Υπατος Αρμοστής, ο πρίγκιπας Γεώργιος και γίνεται δεκτός με απερίγραπτο ενθουσιασμό, ζωηρές επευφημίες και πρωτοφανείς εκδηλώσεις από το λαό της Κρήτης. Η κρητική Πολιτεία αποτελεί πια μια πραγματικότητα. Μια και μοναδική σημαία από λευκοσίδηρο τοποθετημένη στο ερημονήσι της Σούδας συμβολίζει τα σκιώδη δικαιώματα του Σουλτάνου πάνω στην Κρήτη. Οι Μ. Δυνάμεις θέτουν το νησί υπό την υψηλή προστασία τους.
Με τις οργανωτικές όμως αδυναμίες του Συντάγματος, δίδονται υπερεξουσίες στον ηγεμόνα, με αποτέλεσμα να ασκεί κατά τρόπο απολυταρχικό και αδιάλλακτο την εξουσία. Σημειώνονται έτσι τα πρώτα απολυταρχικά συμπτώματα. Σ' αυτό συντελεί και η άποψη των Κρητικών, που δέχονται το καθεστώς της αυτονομίας ως εντελώς μεταβατικό, που διευκολύνει τη χωρίς καθυστέρηση Ενωση.
Το επίμαχο εθνικό θέμα της Ενωσης δημιουργεί διαφορετικές εκτιμήσεις μεταξύ του πρίγκιπα και του Συμβούλου της Δικαιοσύνης Ελευθ. Βενιζέλου, του οποίου ξεχωρίζει η ηγετική φυσιογνωμία και η πολιτική διορατικότητα. Το γεγονός αυτό καταλήγει στην απόλυση του Βενιζέλου από το αξίωμά του.
Υστερα από διαφωνίες και συνεχείς προστριβές, που καταλήγουν σε ανοικτή σύγκρουση του Βενιζέλου με τον Υπατο Αρμοστή, εκδηλώνεται η γνωστή ως επανάσταση Θερίσου (10 Μαρτίου 1905). Η επανάσταση διαρκεί ως τον Νοέμβρη του ίδιου χρόνου. Ο Βενιζέλος οργανώνει στο Θέρισο την προσωρινή κυβέρνηση Κρήτης. Η επανάσταση κηρύσσει την Ενωση και ζητεί να φύγει ο πρίγκιπας από την Κρήτη.
Οι ξένες δυνάμεις θορυβημένες από την κατάσταση που διαμορφώνεται στο νησί κινούνται για την εξομάλυνση του θέματος με διαπραγματεύσεις, που καταλήγουν στην παραίτηση του Γεωργίου αφού το κίνημα του Θερίσου και η πολιτική του Βενιζέλου δικαιώνονται. Με υπόδειξη του βασιλιά Γεωργίου εκλέγεται ως Αρμοστής Κρήτης ο πρώην πρωθυπουργός, έμπειρος και μετριοπαθής πολιτικός, Αλέξανδρος Ζαΐμης που έρχεται στο νησί και αναλαμβάνει καθήκοντα τον Σεπτέμβριο του 1906. Ψηφίζεται περισσότερο φιλελεύθερο Σύνταγμα και νέοι νόμοι. Η οικονομία αρχίζει να αναλαμβάνει γρήγορα. Τον Ιούλιο του 1908 ένα μεγάλο μέρος των στρατευμάτων των Μ. Δυνάμεων αποσύρεται από την Κρήτη και αναλαμβάνουν την υποχρέωση μέσα σε ένα χρόνο να αποχωρήσει και ο τελευταίος Ευρωπαίος στρατιώτης. Τον Σεπτέμβριο του 1908 και ενώ ο Ζαΐμης ευρίσκεται στην Αίγινα πραγματοποιείται Παγκρήτια συγκέντρωση στα Χανιά που κηρύσσει την κατάργηση της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και την Ενωση της με την Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση για να αποφύγει την τουρκική αλλά και τις διεθνείς αντιδράσεις, δεν προχωρεί στην επίσημη αναγνώριση της Ενωσης. Οι Μ. Δυνάμεις δεν φαίνεται να αντιδρούν στις νέες εξελίξεις παρά μόνο όταν υψώθηκε η ελληνική σημαία στο φρούριο του Φιρκά, στην είσοδο του λιμανιού των Χανίων και απαίτησαν την άμεση υποστολή της, την οποία τελικά αφαιρεί μικτό άγημα με την αποκοπή του ιστού της. Η άρνηση του Βενιζέλου στα τέλη του 1911 να επιτρέψει την είσοδο Κρητών βουλευτών στο ελληνικό κοινοβούλιο, στάθηκε αφορμή για νέες επαναστατικές κινητοποιήσεις στην Κρήτη. Η αντίδραση όμως αυτή του Βενιζέλου δεν ήταν άσκοπη ούτε είχε αντικρητικό χαρακτήρα. Πώς θα ήταν άλλωστε δυνατό ένας άνθρωπος με τόσους αγώνες για την Ενωση να προβάλει σήμερα αντίρρηση γι' αυτή; Η αντίδρασή του ήταν προϊόν ορθολογικής εκτίμησης της πολιτικής συγκυρίας, η οποία του υπαγόρευε τη στάση αυτή. Γνώριζε άλλωστε ο Βενιζέλος να τιθασεύει τις συναισθηματικές του παρορμήσεις, στην ορθολογική εκτίμηση των πραγμάτων. Ζητούσε μάλιστα να ευθυγραμμιστεί η γνώμη των πολιτικών αρχηγών της Κρήτης με τη γραμμή της ελληνικής κυβέρνησης.

Στην επίμονη αξίωση των Κρητών για την εισδοχή τους στο Ελληνικό Κοινοβούλιο ο Βενιζέλος δεν δίστασε να αντιτάξει ακόμα και τη βία. Μετά από κυβερνητική εντολή ένοπλοι άνδρες του Στρατού και της Αστυνομίας απώθησαν με τη βία τους Κρήτες πληρεξουσίους, που ζήτησαν να μπουν στο κτίριο της Βουλής των Ελλήνων. Η σταθερή και πάλι αρνητική θέση του Βενιζέλου εναρμονιζόταν με τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε, οι οποίες δεν ήταν ώριμες για να ευνοήσουν μια τέτοια παραχώρηση.

Με την έκρηξη όμως των Βαλκανικών Πολέμων τον Οκτώβριο του 1912, ο Βενιζέλος έστειλε ως Γενικό Διοικητή Κρήτης το Στέφανο Δραγούμη, ο οποίος ανέλαβε στο όνομα του βασιλιά των Ελλήνων τη διοίκησή της. Ανοιξαν παράλληλα και οι πύλες του Ελληνικού Κοινοβουλίου για να δεχτούν τους Κρήτες βουλευτές με πρωτοφανείς εκδηλώσεις και ακράτητο ενθουσιασμό. Στο χαιρετισμό προς τους Κρήτες βουλευτές ο Ε. Βενιζέλος τόνισε μεταξύ των άλλων από την αίθουσα του Ελληνικού Κοινοβολίου: Χαιρετίζων σήμερον εξ ονόματος του ελληνικού λαού τους απεσταλμένους της αδελφής Νήσου και ρητήν ποιούμενος την δήλωσιν ότι η Ελλάς αποδέχεται όπως του λοιπού εν υπάρχη κοινόν Κοινοβούλιον και δια το ελεύθερον Βασίλειον και δια την νήσον Κρήτην, καλώ τους απεσταλμένους της Κρήτης όπως επανέλθωσιν εις την νήσον, ίνα φέρωσι προς τους συμπολίτας των τον αδελφικόν ασπασμόν της εθνικής αντιπροσωπείας και ασχοληθώσι το ταχύτερον εις την διεξαγωγήν κανονικών εκλογών, ίνα λάβωσι το ένδυμα γάμου, το οποίον θα επιτρέπη εις αυτούς την είσοδον εν τω περιβόλω τούτω. (Παταγώδη χειροκροτήματα παρατεταμένα και ζητωκραυγαί εν τη αιθούση και παρά τω ακροατηρίω).
Η Ενωση είχε πραγματοποιηθεί ουσιαστικά, αφού λίγους μήνες αργότερα αφαιρούνταν από το φρούριο της Σούδας το σύμβολο της τουρκικής επικυριαρχίας, που ήταν η λευκοσιδερένια τουρκική σημαία, μαζί με τις σημαίες των ξένων Δυνάμεων.
Μετά τη νικηφόρα έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων και την υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου στις 30 Μαΐου 1913 ο Σουλτάνος "παρητήθη υπέρ των συμμάχων ηγεμόνων πάντων όσων είχεν επί της Νήσου δικαιωμάτων". Με την από 1ης Νοεμβρίου 1913 ιδιαίτερη μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας συνθήκη, ο Σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας στην Κρήτη.
Την 1η Δεκεμβρίου 1913, με την παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού της Ελλάδος Ελευθ. Βενιζέλου, υψώθηκε η ελληνική σημαία στο ιστορικό φρούριο Φιρκά των Χανίων, γεγονός που επισφράγισε και τυπικά την Ενωση της Κρήτης με την Ελλάδα.
Οι αγώνες αιώνων στο θυσιαστήριο της αδούλωτης σκέψης και των πνευματικών αξιών βρήκαν επιτέλους τη δικαίωσή τους. Στέρεψαν ακόμα οι ποταμοί αιμάτων, που για τον ίδιο σκοπό έρρεαν ακατάπαυστα, και οι πόθοι τους έγιναν πραγματικότητα μετά από σκληρούς και πολυαίμακτους αγώνες.